Historische Geografie

— N.B. pagina is in bewerking, delen ontbreken nog —

Inhoudsopgave (“long read”!)

(Historisch) Geografie werk bij Eerdelogie

Historische Geografie is een brede term waarmee grofweg aangeduid wordt dat je bij de studie van geschiedkundige zaken (ook?) extra aandacht hebt voor de geografische aspecten van de geschiedenis. Dus bijvoorbeeld waar precies de locaties waren waar een en ander zich precies afspeelde, waar grenzen waren, hoe en wanneer landschap en bebouwing veranderden etc.

Vaak wordt, zoals op Wikipedia, de definitie ook omgedraaid, dan is het geografie studie die zich bezig houdt met de historische dimensie van geografische verschijnselen.

Bij Eerdelogie houden we het wat eenvoudiger en reserveren we de term voor het beperkte gebied van “werken met (geografische) oude kaarten”. Het ruimere geschiedkundig werk komt bij ons op andere plekken zoals het bewoningsgeschiedenis project, aan bod.

Natuurlijk is het werken met kaarten, dus met geografische data en het werken met andersoortige data bijv. van eigendom, bewoning etc. sterk met elkaar verbonden. Op een bepaald moment moeten de data van deze twee categorieen uiteraard met elkaar gekoppeld worden om er zinvol mee om te kunnen gaan. Dit gebeurd dan ook daadwerkelijk in bijvoorbeeld ons project bewoningsgeschiedenis

Eerdse kaartbronnen

Welke oude kaarten van Eerde zijn er eigenlijk bekend, wat zijn bronnen waarin we die kunnen vinden?

Om die vraag zinvol te kunnen beantwoorden moeten we eerst een idee verkrijgen in wat voor soort kaarten we hierbij eigenlijk geinterresseerd zijn. Een (geografische) kaart is in principe een afbeelding waarin we geometrische structuren(“ligging van elementen op de wereldbol”) van een omgeving(rondom een plek op aarde) kunnen terug herkennen in de getekende(“grafische”) structuren. De wetenschap van de Cartografie en Geodesie hebben diepgaande studies gemaakt van hoe men dit handig en verstandig kan aanpakken. Verderop, als we het hebben over de verwerkingstechnieken van de oude kaarten, komt dit nog nader aan bod. Bij het afbakenen van de interessante kaarten kaarten voor Eerdelogie springt een aspect van de kaart er meteen uit, de schaal waarop de kaart gemaakt is.

Heel simpel gezegd geeft de schaal aan hoe ver twee huizen die in de grote wereld bijvoorbeeld 100m uit elkaar staan, in de kaart als figuurtjes van elk af getekend worden. Als ze op 1cm afstand op de kaart getekend worden is de schaal 1 : 10000. Zo’n kaart, waarin je zaken op 100m afstand nog netjes op de kaart kunt onderscheiden is natuurlijk fijn om een omgeving van Eerde, zeg een paar kilometer in straal, te kunnen bestuderen. Een kaart van 1:25000, de schaal van de bekenste topografische kaarten is ook nog interessant maar kaarten met veel kleinere schaal(i.e. minder gedetailleerd), waarop heel Eerde niet meer is dan een stipje, zijn natuurlijk weinig boeiend voor de bestudering van de locale structuur.

Eerdse kaarten voor 1830

Heel oude Eerdse kaarten met voldoende detail, dus met schaal van 1:20.000 of beter zijn lastig te vinden. Als je op bijvoorbeeld Topotijdreis, de historische kaarten website van het kadaster, kijkt zie je dat er voor 1900 alleen een paar 1:50000 kaarten of zelfs met nog kleinere schaal te vinden zijn van de omgeving rond Eerde.

Grote (kleinschalige) kaarten voor 1800

Grootschalige detail kaarten voor 1830

Kaarten met veel detail en dus op grote schaal(> 1:15.000) zijn er van landelijke omgevingen nauwelijks te vinden in de perioden voor de opkomst van het kadaster in 1832. In stedelijke gebieden komen ze wel voor omdat aldaar nauwgezet belasting en dergelijke per pand geheven kon worden. In Brabant vind je hoogstens eind 18-de eeuw, de Tienden kaarten om deze belastbaarheid in kaart te brengen.

Eerde vormt een bijzondere uitzondering op deze regel omdat er al bijna vanaf 1700 een grensstrijd woede tussen de gemeenten Sint-Oedenrode en Veghel waarin geruzied werd over welke “Eerdse” huizen in welke gemeente belasting dienden af te dragen. Aan deze ruzie danken we een aantal unieke bijzonder precieze grootschalige gedetailleerde kaarten van Eerde rond 1750. Het was het geweldige werk van landmeter en cartograaf Jan Francis van de Weijer dat de nauwkeurige basis vormde voor deze juweeltjes van kaarten.

Bij de open monumentendag 2021 hebben we een kleine expositie gewijd aan deze eerste nauwgezette kaarten van Eerde. Zie de berichten hieronder:

De Collage kaart van W. Cornelissen

De 1832 kadaster minuutplans

Rond 1832 komt vanuit de Franse revolutie de algemene opdracht om heel het Nederlands grondgebied nauwgezet op te meten en in kaart te brengen zodat er goed belasting gerekend kon over alle eigendommen.

In alle gemeenten werden er landmeters op uit gestuurd om de percelen van de gemeente te meten en op gedetailleerde kaarten de eigendomsgrenzen in te tekenen. Ook panden werden op de kaarten aangegeven.

De kaarten werden op vellen van ca 50cm(?) getekend en op een schaal van 1:2500. De zogenaamde Minuutplans. Dan is 1cm op de tekening dus 25m in het veld. En dit betekent dat op zo’n vel een gebied van grofweg 1km x 1.5km getekend kan worden, een zogenaamd sectie-blad. Om geheel Eerde in tekenen zijn uiteindelijk zes sectie-bladen als Minuutplan getekend. Voor het opmeten en tekenen wordt een gemeente opgedeeld in een aantal stukken van ca. 4km x 4km, de secties, die aangeduid worden met een letter en vervolgens worden voor elke van deze secties een aantal genummerde sectie-bladen gebruikt. Een sectie-blad wordt dus aangeduid met een letter-getal combinatie, bijv. ‘F1’.

Het meten en tekenen van de Minuutplans werd per gemeente geregeld net zoals het registeren van de bijbehorende eigendomsinformatie en verschuldigde belastingtarieven. Omdat Eerde deels tot Veghel, deels tot Schijndel en deels tot Sint-Oedenrode behoorde als het over gemeentegebieden ging, werd Eerde ook vanuit deze drie gemeente bemeten en getekend door drie verschillende landmeters/cartografen. Dit levert voor het Eerdse grondgebied uiteindelijk 6 sectie-bladen op: F1,F2 en F3 vanuit Veghel, D4 vanuit Schijndel en D1 en D2 vanuit Sint-Oedenrode.

Latere kadasterkaarten (1832 – 1980)

— TO BE DONE —

• hulpkaarten
• schattingskaarten 1886

Topografische kaarten 1830 tot 2000

— TO BE DONE —

• TMK’s
• top25 kaarten topografische dienst
• WOII buitenlandse kaarten

Overige detailkaarten 1832-1980

— TO BE DONE —

• incidenteel: wijk kaarten(afgeleid van kadaster info), bouwtekeningen, ruilverkavelingskaarten..
• BVD kaart 1950 mag niet onvermeld blijven.

Verwerken van de geo kaarten

— TO BE DONE —

• verwerken(vinden, scannen, metadata, archiveren);
• bewerken(georeferen, vectoriseren) –
• data koppelen(annoteren)

Resultaten en voortgang

Het werk binnen ons historisch geografie project bestaat, tot nu toe, eigenlijk uit drie grote brokken.

Eerst en vooral moeten we alle interessante kaarten die we vinden, op papier of als scan(foto), netjes van bijbehorende gegevens zoals maker, afkomst, jaar van productie etc., de zogenaamde “metadata”, voorzien en vervolgens in een geschikt digitaal formaat opslaan in ons digitaal archief(EDA). Indien mogelijk of belangrijk proberen we ook een gegeorefereerde variant er van te produceren en deze te archiveren.

De tweede grote brok werk, die inmiddels(2025) gelukkig afgerond is, was het digitaliseren van het 1832 kadaster materiaal, de minuutplan kaarten en de OAT gegevens.

De derde brok, waarmee we de komende jaren zeker zoet gehouden worden, is het vervolgwerk met het kadaster materiaal: het maken van een kaarten-tijdreeks van 1832 tot heden. En liefst deze tijdreeks ook door laten lopen voor 1832. Al met al een essentiele ingredient voor onze Eerde Tijd Machine.

Hieronder volgt wat toelichting op de drie werk-brokken.

Archivering en georeferering kaarten

— TO BE DONE —

• metadata toevoegen en tilen; ingest in EDA
• georeferen en opleveren via eda tileserver of allmaps server
• visualiseren als overlays via eda -websites

Digitaliseren van de Minuutplans 1832

Archiveren en Georefereren

Sinds 2020 zijn we(i.e. JVL) aan de slag gegaan om de Minuutplans van Eerde zo goed mogelijk te georefereren. De scans zijn in hoge resolutie(ca 10k x 14k pix) beschikbaar via het BHIC en RCE. Goed georefereren vraagt om herkenbare referentiepunten op de kaart die we ook op actuele kaarten kunnen terugvinden. Zeker als je streeft naar een preciesie <5m. Het bleek dat het landschap tussen 1832 en zeg 1950 zoveel veranderd is dat zulke referentiepunten schaars zijn. Daarom hebben we, als tussenstap, eerst de 1886 schattingskaarten waarop al wel veel van het 1950 landschap te herkennen is, goed gegeorefeerd. Vervolgens kozen we op deze schattingskaarten referentiepunten die ook op de minuutplans te vinden zijn.

Al dit werk leverde dus twee sets van elk 6 sectie-bladen op, van resp. de 1832 situatie en van de 1886 situatie. De bladen zijn in het formaat van digitale (raster)foto’s, met georeferentie. Deze digitale raster-kaarten zijn al mooi te gebruiken als (deels transparante) onder- of bovenlagen bij andere, bijv. actuele, kaarten. Vanuit EDA kan hiermee op deze wijze gewerkt worden.

Vectoriseren en koppelen met de OAT-gegevens

Nog bruikbaarder worden de kaarten als ze niet alleen als “raster'(foto’s) maar ook als lijnen (dus “vectoren”) beschikbaar zouden zijn. Dan kun je delen ervan aanwijzen en de lijnen over andere kaarten heenleggen etc. En het allerbelangrijkste, je kunt (teken)fragmenten, bijvoorbeeld een perceel, koppelen aan andere informatie, zoals registergegevens of foto’s van dat perceel.

In Nederland is in 2005 het project HisGis gestart dat precies dit beoogde. Aanvankelijk vooral begonnen voor de minuutplans van Friesland, probeert het later ook haar werkterrein te verleggen naar de rest van het land. Maar er liggen concurrenten op de loer. In 2009 start in Limburg een soort gelijk initiatief, Aezel, dat zich ditmaal concentreert op het Limburgse grondgebied.

Ook een groep heemkundigen uit Zuid-Oost brabant sluit zich aanvankelijk hierbij aan. Om diverse reden besluit dit groepje later zelfstandig verder te gaan als Historische Geografie Brabant(HGB) en zich daarbij puur te richten op het Brabantse grondgebied. Hun filosofie is om samenwerking te zoeken met Brabantse locale heemkundekringen en die er toe aan te zetten om de minuutplans van hun eigen gemeente te gaan digitaliseren.

Zaken vallen mooi samen als medio 2022, de HGB groep ook Veghel aandoet en bij de heemkundekring Vehchele een 7-tal lieden –waaronder ondergetekende– weet te winnen om de digitalisatie van de Veghelse Minuutplans en bijbehorende OAT’s aan te pakken. Het HGB-HKKV werkgroepje is gevormd.

Binnen Eerdelogie vullen we e.e.a aan met de gegevens van de sectie-bladen en OAT’s uit Sint-Oedenrode en Schijndel. Februari 2024 hebben we onze demo’s van heel Eerde 1832 gereed.

---

Beschikbare interactieve Minuutplan(1832) kaarten

De gevectoriseerde minuutplans komen t.z.t. allen in ons EDA beschikbaar, geintegreerd met andere kaarten en de Eerde Tijdmachine. Op dit moment hebben we echter alvast enkele demonstratie paginas/applicaties gebouwd om met de kaarten en de gelinkte OAT informatie interactief te kunnen “spelen”. Zie de berichten hieronder:

Bouwen van geo tijdreeks van kadasterkaarten (1832 – ..)

— TO BE DONE —

JVL, 2025